Metody kwestionariuszowe w filozofii eksperymentalnej

Czy kwestionariusze to jedyna i najlepsza metoda uprawiania filozofii eksperymentalnej? Jeśli nie, to co zamiast nich?

Filozofia eksperymentalna

Metody badawcze, którymi posługują się filozofie eksperymentalni, mocno odbiegają od tradycyjnego sposobu filozofowania, w którym samotny myśliciel, nie ruszając się ze swojego fotela, tworzy opisujące rzeczywistość koncepcje filozoficzne. Filozofowie eksperymentalni – jak sama nazwa wskazuje – przeprowadzają empiryczne badania. W tym celu posługują się przeważnie kwestionariuszami, w których prezentują badanym wzorowane na klasycznych eksperymentach myślowych scenariusze. Następnie badacze proszą uczestników o ocenę pewnych akspektów przedstawionej sytuacji. W ten sposób, zdaniem wielu filozofów eksperymentalnych, możemy ustalać znaczenie interesujących filozofów pojęć, testować hipotezy dotyczące filozoficznych intuicji ludzi oraz sprawdzać, czy rozwijane przez nas stanowiska filozoficzne mają zastosowanie do rzeczywistości.

Niedostatki kwestionariuszy

Wykorzystanie kwestionariuszy spotkało się z dużą krytyką. Filozoficzni tradycjonaliści podnosili, że za pomocą badań ankietowych nie da się badać autentycznych filozoficznych intuicji. Ludzie, odpowiadając na pytania w kwestionariuszach, nie zastanawiają się wystarczająco głęboko nad treścią eksperymentu myślowego. Uformowanie się autentycznej filozoficznej intuicji, powiadają filozoficzni tradycjonaliści, wymaga czegoś więcej niż tylko przeczytania historyjki. Żeby właściwie zrozumieć i ocenić eksperymenty myślowe potrzebna jest filozoficzna refleksja, której nie można oczekiwać od uczestników badań ankietowych.

Innym, często wskazywanym problemem jest to, że odpowiedzi mogą być zaburzane przez wpływ oczekiwań społecznych. Badani, zamiast udzielać odpowiedzi zgodnych z ich wewnętrznymi przekonaniami, mogą starać się odpowiedzieć tak, aby przedstawić siebie samych w korzystnym świetle. Zjawisko to obserwowane było wielokrotnie w badaniach psychologicznych i nie ulega wątpliwości, że może zachodzić również w badaniach z zakresu filozofii eksperymentalnej. Uczestnicy eksperymentów mogą również usiłować zgadywać, jakich odpowiedzi oczekuje od nich eksperymentator. Wprawdzie w większości badań filozofów eksperymentalnych sam eksperymentator ma ograniczone możliwości wywierania osobistej presji na badanych, z uwagi na to, że znaczna większość z nich odbywa się przez internet, ale nie wyklucza to innych typów wpływu. Badani mogą na przykład sugerować się sformułowaniem pytań użytych w kwestionariuszu albo spekulować na temat celu badania i kierując się życzliwością udzielać w swoim przekonaniu ,,właściwych’’ odpowiedzi (lub kierując się złośliwością udzielać błędnych!).

Niektóre ze wskazanych problemów metodologicznych można starać się ograniczać, przykładając większą uwagę do tego, jak skonstruowane są używane w badaniach kwestionariusze, jak sformułowane są pytania i jak prezentowane są scenariusze, używane w ankietach. Nie można jednak wykluczyć, że część niedostatków metod kwestionariuszowych jest nieuswalna. Wówczas poradzenie sobie z nimi wymagać może poszerzenia repertuaru narzędzi badawczych wykorzystywanych przez filozofów eksperymentalnych o inne, do tej pory niewykorzystywane metody.

Co zamiast kwestionariuszy?

W ostatnich latach filozofowie eksperymentalni coraz częściej dochodzą do wniosku, że kwestionariusze nie są najlepszym narzędziem, które umożliwi im osiąganie stawianych celów. Wniosek ten motywuje społeczność badawczą do poszukiwań innych, lepszych metod. Potrzeba ta jest szczególnie paląca jeśli zdamy sobie sprawę, że również cele filozofii eksperymentalnej zmieniły się na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat.

Początkowo głównym celem filozofii eksperymentalnej było ustalenie, jakie filozoficzne intuicje mają ,,zwykli ludzie’’ i czy ich intuicje są takie same, jak intuicje filozofów zajmujących się danymi filozoficznymi problemami. Jak widzieliśmy, wyniki zebrane metodami kwestionariuszowymi mogą z wielu powodów przekłamywać rzeczywistość. Sprawa wygląda jednak jeszcze gorzej, gdy uświadomimy sobie, że współcześnie filozofowie eksperymentalni nie czują się usatysfakcjonowani ustaleniem, że zwykli ludzie mają takie-a-takie intuicje filozoficzne. Współcześnie coraz cześciej mówi się nie tylko badaniu intuicji ale również o wyjaśnianiu ich i badaniu mechanizmów psychicznych za te mechanizmy odpowiedzialnych. Jest to zupełnie nowa perspektywa badawcza w filozofii eksperymentalnej, nazywana niekiedy w literaturze ,,projektem źródłowym’’ (the sources project*). Na pytania stawiane przez ten nurt kwestionariusze mogą dać – jeśli w ogóle – to jedynie bardzo ograniczone i niekompletne odpowiedzi.

Metody, w stronę których kierują swój wzrok filozofowie eksperymentalni, to przede wszystkim metody zaczerpnięte ze współczesnej psychologii i kognitywistyki, takie jak badania behawioralne, w tym te z wykorzystaniem technik okulograficznych (eye tracking) czy technik pomiaru czasu reakcji. Te podejścia badawcze pozwalają dowiedzieć się czegoś o automatycznych mechanizmach poznawczych, które to zdaniem filozofów eksperymentalnych ,,projektu źródłowego’’ miałyby być odpowiedzialne za powstawanie intuicji filozoficznych.

Duże nadzieje filozofowie eksperymentalni pokładają również w wykorzystaniu metod i narzędzi wypracowanych przez językoznawstwo korpusowe. Korpusy językowe są dużymi zbiorami tekstów, które można swobodnie przeszukiwać, korzystając z zaawansowanych technik wyszukiwania oraz analizować statystycznie. Wykorzystanie narzędzi korpusowych w filozofii uzasadnia podzielane przez wielu filozofów przekonanie, że podstawowym medium, w którym uprawiamy filozofię jest język i jeśli chcemy się dowiedzieć czegoś o tym, jak on działa, powinniśmy przyjrzeć się rzeczywistym przykładom jego użycia.

W pewnym sensie na przeciwległym do badań behawioralnych krańcu skali leżą badania wykorzystujące metody jakościowe. Dla wielu współczesnych orientacji filozoficznych i historycznych myślicieli filozofia jest aktywnością, którą uprawia się w ramach dialogu z drugim człowiekiem i wspólnego dociekania prawdy. Wobec tego, jeżeli chcemy badać solidne filozoficzne intuicje, powinniśmy wcielić się we współczesnego Sokratesa, który w formie dyskusji stara się ,,wydobyć’’ z ze swoich rozmówców tkwiące w ich umysłach prawdy filozoficzne. To podejście może – wbrew pozorom – może znaleźć przełożenie na metodologię badawczą. Zamiast dawać badanym do wypełnienia kwestionariusze, które ze swojej natury ograniczają możliwość wyrażenia własnej opinii, należy przeprowadzić z badanymi pogłębiony wywiad badawczy.

W ramach projektu ,,W poszukiwaniu źródeł intuicji filozoficznych – nowe metody w filozofii eksperymentalnej’’ przeprowadzona została analiza niedostatków metod kwestionariuszowych w filozofii eksperymentalnej z punktu widzenia jej celów i założeń. Sformułowane zostały również wskazówki metodologizne, które mogą pozwolić badaczom na ulepszenie badań kwestionariuszowych i uniknięcie przynajmniej cześci ograniczeń badań ankietowych.