Jak kształtują się filozoficzne intuicje?

Czy formalna edukacja filozoficzna zmienia nasze intuicje czy może tylko wyklucza tych, których intuicje nie są zbieżne z filozoficznym mainstreamem?

Czy filozofowie są ekspertami?

Odpowiedź na pytanie ,,czy filozofowie są ekspertami w zakresie filozofii’’ wydaje się dość trywialna – oczywiście, że nimi są. Jeśli nie oni, to kto nimi miałby być? Sprawa zaczyna wyglądać na bardziej skomplikowaną wtedy, gdy zastanowimy się, co to znaczy być ekspertem w kontekście filozofii. Jeżeli chodzi po prostu o znajomość współczesnych koncepcji filozoficznych (np. co głosi endurantyzm?) czy tradycyjnych stanowisk (np. co Kartezjusz uważał o duszy?), to znaczną większość akademickich filozofów należy uznać za ekspertów w swojej dziedzinie.

Zauważmy jednak, że w innych niż filozofia sferach życia za ekspertów uważa się nie tylko takie osoby, które wykazują się dużą wiedzą w danej dziedzinie, ale przede wszystkim takie, które mają wysokie umiejętności. Istotą bycia arcymistrzem szachowym nie jest posiadanie dużej wiedzy o historycznych partiach (chociaż i to czasami się przydaje!), ale umiejętność gry znacznie przerastająca nowicjuszy a nawet zaprawionych w boju graczy. O ekspertach dziedzinowych uważa się, że powinni umieć uczestniczyć w specyficznych dla swoich dziedzin aktywnościach na najwyższym poziomie. Rodzi się zatem pytanie, co jest taką aktywnością lub zbiorem aktywności dla filozofów?

Odpowiedź na to pytanie nie jest prosta. Dla filozofów takimi aktywnościami są bez wątpienia tworzenie, analizowanie czy podważanie argumentów, uzasadnianie głoszonych przez siebie poglądów czy debatowanie na filozoficzne tematy. Jedną z takich aktywności, bardzo specyficzną dla uprawiania filozofii, jest rozważanie hipotetycznych eksperymentów myślowych i wyciąganie z nich wniosków. Współcześnie wielu filozofów głosi nawet pogląd, że intuicyjne rozważanie eksperymentów myślowych jest podstawową i najważniejszą metodą filozofowania dla wielu dyscyplin w obrębie filozofii. Skoro tak, to można by się spodziewać, że filozofowie są tutaj prawdziwymi ekspertami.

Dlaczego eksperckość jest ważna?

Wiele badań przeprowadzonych w ciągu ostatnich dwóch dekad przez filozofów eksperymentalnych pokazuje, że intuicje filozoficzne ludzi są ,,wrażliwe’’ na czynniki, co do których panuje zgoda, że na filozoficzne intuicje wpływać nie powinny. Na przykład, ludzie oceniają inaczej filozoficzne eksperymenty myślowe w zależności od tego, w jakiej kolejności się im je przedstawia. Dodatkowo są powody, by sądzić, że intuicje filozoficzne nie są tak uniwersalne, jak uważali o nich filozofowie. Osoby z różnych klas socjoekonomicznych czy różnych kręgów kulturowych nie podzielają opinii filozofów co do oceny klasycznych eksperymentów myślowych. O eksperymentach myślowych w filozofii sądzi się zaś, że w przypadku wielu z nich każda osoba powinna dojść do takich samych wniosków, jeśli je zrozumie oraz odpowiednio uważnie rozważy.

Jak możemy poradzić sobie z tymi odkryciami filozofów eksperymentalnych? Jeśli faktycznie intuicje nie są stabilne ani powszechne, to standardowa w filozofii metoda eksperymentów myślowych okazuje się nierzetelna. Krytykę tę można odeprzeć, stwierdzając, że intuicje ,,zwykłych ludzi’’ nie mają żadnego filozoficznego znaczenia. W rzeczywistości ważne są tylko intuicje prawdziwych ekspertów, to znaczy filozofów, którzy wytrenowani są w rozważaniu hipotetycznych eksperymentów myślowych. Ich intuicje odporne są na zakłócające czynniki, takie jak kolejność prezentacji oraz – w obrębie kasty wykształconych ekspertów – są powszechne. Każdy, kto otrzyma stosowny trening filozoficzny, powinien ocenić hipotetyczne przypadki (a przynajmniej część z nich) w ten sam sposób. Taka ścieżka argumentacji nazywa się w literaturze przedmiotu obroną ekspercką.

Czy formalny trening filozoficzny zmienia nasze intuicje?

W świetle problemu eksperckości ważną kwestią staje się ustalenie, czy trening filozoficzny – to znaczy akademicka edukacja w zakreśie filozofii – rzeczywiście skutkuje zmianą intuicji, u tych, którzy początkowo oceniali eksperymenty myślowe inaczej, niż robi to społeczność profesjonalnych filozofów. Jeśli rzeczywiście filozoficzny trening sprawia, że jesteśmy lepsi w analizowaniu hipotetycznych przypadków, a nasze intuicje stają się mniej podatne na zakłócenia przez filozoficznie nieistotne czynniki, to być może faktycznie nie należy przejmować się tym, jak eksperymenty myślowe oceniają ,,zwykli ludzie’'.

Może być jednak tak, że trening filozoficzny nie zmienia intuicji filozoficznych a intuicyjne oceny klasycznych w filozofii eksperymentów myślowych pozostają po studiach filozoficznych takie same, jak były przed nimi. Dane pochodzace z dotychczas przeprowadzonych badań z udziałem profesjonalnych filozofów sugerują, że filozofowie wcale nie są bardziej odporni na wpływ zakłócających czynników a ich intuicje nie różnią się w sposób diametralny od intuicji ,,zwykłych ludzi’’. Jeśli założylibyśmy, że dane te malują prawdziwy obraz sytuacji, to musielibyśmy powiedzieć, że ,,obrona ekspercka’’ nie zdaje egzaminu i metoda filozofowania oparta na intuicja dalej jest zagrożona.

Czy istnieje coś takiego, jak filozoficzny mainstream?

Załóżmy, że trening filozoficzny w rzeczywistośni nie zmienia filozoficznych intuicji. W takiej sytuacji naturalnie nasuwa się pytanie o źródła konsensusu w środowisku filozofów. Z czego tak naprawdę wynika zaskakująca zgodność środowiska akademickiego w kwestii oceny najważniejszych filozoficznych eksperymentów myślowych? Być może istnieje coś takiego jak filozoficzny mainstream, do którego każdy, kto chce uprawiać akademicką filozofię. Jeżeli czyjeś intuicje dotyczące fundamentalnych dla danej dziedziny eksperymentów myślowych nie są zgodne z panującym konsensem, to czeka go los outsidera znajdującego się poza głównym nurtem filozofii lub w najlepszym wypadku osoba taka będzie zmuszona do zmiany dziedziny, w której się specjalizuje. W takim wypadku obserwowany w środowisku filozofów konsensus co do najważniejszych eksperymentów myślowych byłby tylko złudzeniem wynikającym z mechanizmów nacisku i z dyskryminacji osób, których intuicje odbiegają od przyjętego w danej dyscyplinie wzorca.

Badanie podłużne na studentach filozofii i kognitywistyki

W ramach projektu ,,W poszukiwaniu źródeł intuicji filozoficznych - nowe metody w filozofii eksperymentalnej’’ kontynuowaliśmy rozpoczęte w 2017 roku badania podłużne dotyczące wpływu treningu filozoficznego na intuicje dotyczące eksperymentów myślowych.

Istotą badania podłużnego jest to, że bada się jedną i tą samą próbę badawczą w dłuższej perspektywie czasowej - kilka miesięcy, kilku lat a niekiedy nawet kilku dekad. W naszym wypadku skorzystaliśmy z takiego schematu badania, aby móc bliżej przyjrzeć się temu, czy intuicje filozoficzne zmieniają się w toku studiów filozoficznych na przestrzeni lat, a jeśli zmiana następuje, to na którym etapie edukacji. Dzięki temu mogliśmy również sprawdzić, czy osoby które porzucają studia filozoficzne, manifestują intuicje niezgodne z filozoficznym mainstreamem.

W przeprowadzonych badaniach uczestniczyli studenci dwóch kierunków studiów prowadzonych przez Wydział Filozofii Uniwerstytetu Warszawskiego – studenci studiów z zakresu filozofii oraz kognitywistyki. Grupa kognitywistów służyła nam jako grupa kontrolna. Gdyby okazało się, że podobne zmiany w intuicjach zaobserwować możemy w obu grupach, to moglibyśmy podejrzewać, że są one wynikiem po prostu wyższej edukacji a nie skutkiem specjalnego treningu otrzymywanego przez grupę studentów filozofii. Wyniki przeprowadzonych badań wspierają hipotezę o ograniczonym wpływie treningu filozoficznego na intuicje filozoficzne. Zaobserwowaną zmianę w ocenach eksperymentów myślowych można połączyć z uczestnictwem w konkretnych kursach. Na przykład, studenci po kursie z epistemologii zaczynają inaczej oceniać omawiane na zajęciach scenariusze epistemologiczne, ale nie przekłada się to na eksperymenty myślowe z innych dyscyplin filozoficznych. Wydaje się, że adepci filozofii dostosowują swoje oceny hipotetycznych przypadków do konsensusu, z którym zetknęli się podczas studiów. Nie ma więc silnych podstaw, aby uważać, że studia filozoficzne kształtują bardziej ogólne kompetencje analizy i oceny filozoficznych eksperymentów myślowych.